Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, sa.70, ss.79-139, 2020 (Scopus)
Türklerin Müslümanlığı kitleler hâlinde ve devlet kimliğiyle kabulleri, 10. yüzyılda Volga Bulgarları ve Karahanlılar döneminde gerçekleşmiştir. Dine intisapta erken dönemde yaşananları er-Rıhle, el-Kâmil,
Mülhakâtü’s-Sürâh, Târîhu Kâşgar, Hudûdü’l-Âlem gibi Türkçe dışındaki dillerde yazılmış seyahatname, tarih ve coğrafya kitaplarından öğrenmek mümkün olmaktadır. Söz konusu dönemi anlatan Türkçe eserler, genellikle menakıpname ve tezkire niteliğindedir. Telif veya çeviri
olan bu eserlerin istinsah tarihleri ise oldukça geç dönemi işaret etmektedir. Bu çalışmada incelenen Uveysi tezkiresi, H 1219 (1804) yılında
istinsah edilmiş olup 75a-83a sayfaları arasında Ebu’n-Nasr Sâmânî,
83a-102b’de ise Sultan Satuk Buğra Han menkabelerini içermektedir.
British Library Or. 8161’deki Ebu’n-Nasr Sâmânî menkabesinin ilk
yayını olan bu çalışmada yazmanın muhtelif nüshaları ve bunlara dair
bilimsel yayınlar değerlendirilmiş, tarihî zeminde Türklerin İslam’a intisabı üzerinde durulmuştur. Makalede, mezkûr dönem hakkında menkabevi bilgi kaynağı olan, British Library Or. 8161’de mahfuz Tezkire-i
Buğra Han yazmasında yer alan Ebu’n-Nasr Sâmânî metninin çeviri
yazısı ve Türkiye Türkçesine aktarımı yapılmıştır. Ayrıca üzerinde çalışılan bölümün dil bilgisi özellikleri ortaya koyulmuştur. Yazmanın genelinde Çağatayca ögelerin hâkimiyeti söz konusudur ancak bilhassa
manzumelerde 14. yüzyıl Doğu Türkçesinin dil özelliklerinin de korunduğu saptanmıştır. Bu bakımdan, Farsça bir metinden çeviri olan
yazmanın erken bir çeviri ve geç bir istinsah olduğu söylenebilir.
Islamization of Turks with a state identity and in large masses was
in the 10th century during the Volga Bulgars and Karakhanids. Annals
in early period are narrated from travelogue, history, geography books
such as al-Rihla, al-Kamil, Mulhaqat al-Surah, Taʾrih al-Kashgar,
Hudud al-ʿAlam in languages other than Turkish. Turkish manuscripts
about this period are generally collection of biographies and legends,
translation or copying dates of which points to considerably late times.
The manuscript written and completed in 1219 (1804AD) is a collection
of Uwaisi biographies containing legend of Abu Nasr al-Samani (pp.
75a-83a) and Bughra Khan (pp. 83a-102b). In this study, being the
first academic publishing of the manuscript registered under Or. 8161
in British Library, on various editions of manuscript and academic
publications relating to this work are evaluated and from a historical
perspective Turks’ conversion into Islam is mentioned. Also this paper
includes transcription and translation of Abū Naṣr al-Sāmānī’s text
which is about period of Turks’ Islamization with legendary narrations
in the manuscript registered under Or. 8161 in British Library.
Additionally, grammatical analysis of text taken into consideration is
made. Throughout the manuscript Chagatai elements outweigh, and it
is seen that, elements dating back to 14th century Eastern Turkish are
preserved especially in poems. In this regard it can be said that this
manuscript, which is a translation from Persian, is an early translation
and a late copy.