Akademik Veri Yönetim Sistemi
24. Ulusal Eğitim Bilimleri Kongresi, Niğde, Türkiye, 16 - 18 Nisan 2015, cilt.1, sa.1, ss.14
Bir nitel araştırma türü olan Grounded Th eory, Türkçeye temellendirilmiş kuram, zemin kuramı, gömülü kuram, kuram oluşturma gibi farklı isimlerle çevrilmiştir. Temellendirilmiş kuram yorumcu bilim paradigması temelinde Glaser ve Strauss tarafından geliştirilmiştir. Başta sağlık olmak üzere yaklaşık 50 yıldır farklı alanlarda nitel araştırmalarda kullanılmaktadır. Son 20 yılda teknolojik gelişmelerin hız kazanması ile öğretim teknolojileri, bilişim, bilgi teknolojileri gibi alanlarda, araç-insan iletişiminin incelenmesinde de kullanılmıştır. Bu uzun geçmişe rağmen temellendirilmiş kurama ilişkin mitler veya yanılgılar varlığını sürdürmektedir. Temellendirilmiş çalışmalarda: uygunsuz yöntem-teknik seçimi, diğer yöntemler ile uygunsuz birleştirme veya diğer araştırma yöntemleri ile karıştırılması, üçgenleme (veri-bulgu destekleme), literatüre başvurma zamanı veya literatüre yer verilmemesi, durum tanımlama ile kısıtlanması, beliren bağlantıların kurama işaret etmemesine rağmen kuram olarak algılanması ve araştırmanın erken bitirilmesi, katılımcı sayısı, araştırma süresinin yetersizliği, güvenirlik gibi pek çok sıkıntı gözlenmektedir. Bu makalede temellendirilmiş kuram genel özellikleri ile kısaca tanımlanarak, kuram ile ilgili sık karşılaşılan yanılgılar incelenecektir. Öğretim teknolojileri alanında yapılmış araştırmalardan örnek verilerek, bu alan için temellendirilmiş kuramın kullanımının uygun olduğu araştırma amaçları önerilecektir.Glaser ve Strauss nitel veri analizi yöntemleri ile kuramların ortaya çıkarabileceğini savunmuştur. Bu düşünce positivist paradigmadan ontolojik, epistemolojik ve yöntemsel açıdan oldukça farklıdır.
Temellendirilmiş kuram, kuramların test edildiği değil, kuramların oluşturulduğu bir bilimsel araştırma türüdür. Strauss ve Corbin’in Sistematik yaklaşımı ve Charmaz’ın yapısalcı yaklaşımı popüler türleridir. Temellendirilmiş kuram verilerin toplanması, incelenmesi ve kategorize edilmesi gibi pek çok aşamadan geçer. Açık-sabit kodlama, eksen kodlama ve seçici kodlama aşamaları ile kavramlar ve göstergeler belirmeye başlar. Kuramın belirmesi için duyarlılığın sağlanması, verilerin olgunlaştırılması gerekmektedir. Temellendirilmiş kuram da döngüsel bir süreç izlenir. Başlangıçta bir veya birkaç araştırma sorusuna verilen cevap, çoğu zaman verilerin dikkatlice analizi sonrasında, yeni araştırma soruları getirir. Böylece veri toplamaya geri dönülür. Sürekli karşılaştırmalar ve kuram-örnekleme stratejileri ile ilerlenir. Kısacası veri toplama ve analiz aşamaları bu yöntemde iç içedir. Bu kuram başlangıçta soyutlama düzeyi açısından görece olarak zayıf kavramlar ve modellerle sonuçlanabilir. Ancak her bir döngü ulaşılan modeli giderek daha sağlamlaştıracaktır. Bu araştırma türü avantajları yanında dezavantajlara da sahiptir. Hatta 50 yıldır belli kavramsal sorunlar çözülmüş değildir. Yani bu sorunlar halen devam etmektedir. Her bir araştırmacı, araştırmasında bu sorunlarla yeniden karşı karşıya gelmektedir. Temellendirilmiş kuram türü araştırmacının deneyimli olmasını gerektirmektedir. Zamanlamayı tahmin etmenin mümkün olmaması, pek çok araştırmacının gözünü korkutabilir. Verilen tüm zamana ve emeğe rağmen verilerin olgunlaşmaması, zayıf veya önemsiz bir modelin ortaya çıkması olasılığı ise bir hayli yüksektir. Temellendirilmiş kuram çalışmalarının doğasındaki belirsizlikler çoğu zaman araştırma izinlerinin alınmasında sıkıntılarla karşılaşılmasına neden olabilir. Buna rağmen bu yöntem ekonomi, sosyal psikoloji, din, sağlık gibi alanlarda kuram oluşturma için yaygın olarak kullanılmaktadır. Araştırmada araştırmacıya esneklik, sağlaması, bütünsel bir bakış ile yeni bir kurama ulaşabilme olasılığı, zaman alıcı olsa da analiz aşamalarında ne yapılacağının belli olması deneyimli araştırmacıların temellendirilmiş kuramı tercih etmelerini sağlamaktadır. Son yıllarda eğitim alanında yapılan temellendirilmiş kuram çalışmalarının sayısı artmıştır ancak bu araştırma türü ülkemizde yeterli düzeyde tanınmamakta veya kullanılmamaktadır. Eğitim sistemimizdeki hızlı değişim, toplumsal, felsefi ve teknolojik değişimlerle birlikte düşünüldüğünde, ülkemizde temellendirilmiş kuram çalışmalarına duyulan ihtiyaç giderek artmaktadır. Ancak yorumsal paradigmaya uzak olanlar, nitel araştırmalarda uzman olmayanlar veya alanda yeni olan araştırmacılar için zorlayıcı bir araştırma türü olarak görünmektedir. Diğer nitel araştırma türleri ile karıştırılması en temel sıkıntılardandır. Araştırmanın her aşamasında, araştırmacı bir dizi soruya cevap vermek durumundadır. Örneğin: Araştırma için içerik analizi mi yoksa temellendirilmiş yöntem mi daha uygundur? Literatürün taranmasına başlamak için en uygun zaman ne zamandır? Literatüre hakim olunan bir konuda temellendirilmiş çalışma seçilebilir mi? Diğer nitel araştırma türleri ile birleştirilebilir mi? Birleştirme durumunda ulaşmak istediğimiz temellendirilmiş kuram güçlenir mi, zayıflar mı? Kodlamacılar arası güvenirlik sağlanamaz ise ne yapılabilir? Nitel araştırma paradigmalarına yabancı olmayan araştırmacılar için bile bu tür sorular kimi zaman zorlayıcı olabilmektedir. Tüm bu sorunlara karşın temellendirilmiş kuram, nitel araştırmacılar arasında popülerliğini sürdürmektedir. Temellendirilmiş kuram, zengin deneyimlerin, yaratıcılıkla bütünleşmesini sağlaması açısından güçlü bir araştırma türüdür. Araştırmacının sadece başkalarının düşüncelerini değil, kendi düşüncelerini de dinlemesini sağlayacak kadar güçlüdür. Bu güç, araştırmacının önyargılarının bilincinde olmasını ve kontrol altında tutmasını gerektirir. Ancak araştırma sonuçları önyargının, sezgisel, bilişsel hataların farkına varılmasının ve kontrol edilmesinin zor olduğunu göstermektedir. İşte bu noktada araştırmacının kullanacağı stratejilerin uygun seçimi gündeme gelmektedir. Verilerin üçgenlenememesi (triangulation) durumunda olumsuz örneklemeler dikkatlice incelenmelidir. Öğretim teknolojileri alanında yapılacak temellendirilmiş araştırmalarda ayrıca alana özgü dikkat edilmesi gereken birtakım unsurlar vardır. Çalışmanın amacı temellendirilmiş kuram çalışmalarında dikkat edilmesi gereken hassasiyetleri ortaya koymaktır. Kuram tarihsel dayanakları ile birlikte ele alınacaktır. Kuram oluşturma aşamaları kısaca tanıtılacak, kuramın dezavantaj ve avantajları belirlenecektir. Kuramı çevreleyen sorunlara ağırlık verilecektir. Bu sorunlar temelinde öğretim teknolojileri alanında temellendirilmiş kuram çalışmalarından örnekler sunulacaktır.