Akademik Veri Yönetim Sistemi
Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, cilt.9, sa.2, ss.1159-1173, 2024 (Hakemli Dergi)
Maddi ve manevi kültürün en önemli belirleyenleri arasında bitki bilimiyle ilgili sözler yer alır. Dil konuşurları açısından birtakım soyutlamaları ortaya koyan ve toplumların değer yargılarını, yaşam felsefesini dile getiren atasözleri de bitki bilimiyle ilgili birçok sözü barındırır. Türkçenin sözvarlığı içinde yer alan atasözlerinde de farklı kavram alanları yanında, bitkilerle ilgili pek çok sözcük kullanılmıştır. Bu çalışmada Türkiye Türkçesi ağızlarında kullanılan atasözleri bitkilerle ilgili barındırdığı sözvarlığı açısından incelendi. Bunun için Bölge Ağızlarında Atasözü ve Deyimler adlı çalışmadan yararlanıldı. İncelemede ilk olarak atasözlerindeki bitki adları alt türlere göre sınıflandırıldı. Buna göre ilgili sözvarlığı; ağaç adlarının, meyve ve yemiş adlarının, tahıl ve dolaylı olarak tahıllarla ilgili sözlerin, ot adları ve kır bitkilerinin, çiçek adlarının, bitkilerle ilgili genel tür adlarının ve de bitkilerle ilgili diğer adların geçtiği atasözleri olmak üzere sekiz alt başlık altında incelendi. İkinci olarak atasözlerindeki bitki adları sıklıklarına göre incelendi. Sıklık incelemesinde atasözlerinde ağaç adlarından çam (13), kavak (10), dut (8); meyve ve yemiş adlarından elma (20), üzüm (16), ceviz (9); sebze adlarından soğan (17), kabak (9), hıyar (7); tahıl adlarından arpa (26), buğday (21), darı (12); ot adları ve kır bitkilerinden yavşan (4), ısırgan (3), bıtırak (3); çiçek adlarından gül (32); genel tür adlarından ağaç (86), ot (41), dal (29), yaprak (14), çalı, diken (13), kök, meyve (12) sözcüklerinin en sık kullanılan sözler olduğu görüldü. Üçüncü olarak atasözlerindeki bitki adları birbirinin yerine kullanılmaları açısından irdelendi. İncelemede son olarak atasözlerindeki bitki adları, çevre dilbilimi açısından ele alındı, coğrafyanın sözvarlığına etkisi üzerinde duruldu. Çalışmanın sonucunda, atasözlerinde meyve ve yemiş adlarıyla ilgili sözlere daha çok yer verildiği görüldü. Atasözlerinde en sık kullanılan sözcüklerin ise bitkilerle ilgili genel tür adlarından “ağaç” ve “ot” olduğu tespit edildi. Ayrıca atasözlerinde ölçünlü Türkiye Türkçesinde yer almayan, ağızlara özgü kimi bitki adlarının da korunduğu belirlendi. Sonuç olarak bölge ağızlarındaki atasözlerinde, bitki coğrafyasının yansımalarının canlı bir şekilde kendini gösterdiği gözlendi. Anahtar kelimeler: Söz varlığı, atasözü, bitki adları, ağızlar.