Journal of International Scientific Researches, sa.14, ss.242-262, 2023 (Hakemli Dergi)
Araştırmanın amacı, bir sözlük olarak kendi alanında
bir kilometre taşı sayılan ve Halîl b. Ahmed elFerâhîdî’ye (ö. 175/791) nispet edilen Kitâbu’l-‘Ayn’ın
sözlükçülük dışında bir alan olarak Arap gramerine
yaptığı katkıyı ortaya koymaktır. Adı geçen eser
taranmak suretiyle içerdiği gramer konuları tespit
edilmiştir. Elde edilen tespitler ile diğer Arap dili
müelliflerinin bu tespitlere yaptığı iktibaslar
değerlendirilerek ve kıyaslama yapılarak Kitâbu’l-
‘Ayn'ın gramere katkısı ortaya konulmuştur. Bu
müelliflerin başında da yine kendi alanında bir
kilometre taşı olarak görülen Ebû Bişr Amr b. Osmân
Sîbeveyhi (ö. 180/796) ve eseri el-Kitâb gelmektedir.
Nitel yöntemle gerçekleştirilen araştırmada, hicri ilk üç
asırda yaşamış Basra ve Kûfe dil mektebi dilcilerinin
öncelikle Kitâbu’l-‘Ayn olmak üzere bu iki esere
yaptıkları atıflar baz alınmıştır. Belirtilen zaman dilimi,
Arap gramerinin en yoğun olarak işlendiği, bakir ve
orijinal dönem olup sonraki dönemlere kaynaklık
etmiştir. Ayrıca ilgili dönemde, oluşumları tam olarak
gerçekleşmediği ve müstakil bir araştırmaya mebni
olduğu için diğer dil mektebi mensuplarına
değinilmemiştir. Diğer taraftan, araştırmada
değinilenden çok daha fazlasını haiz olan Kitâbu’l-
‘Ayn’daki gramer içeriklerinden, amaca uygun olarak
ilgili zaman dilimindeki eserlerde geçtiği kadarına yer
verilmiştir. Böylece Kitâbu’l-‘Ayn örneklemesinden yola
çıkarak, genellikle yazıldığı dönemde mu‘cem diye
adlandırılan sözlük türü eserlerin, sözcük hazinesi veya
lügatini ortaya koymalarının yanında “gramer
konularını da içeriyor mu?” sorusunun olumlu cevabı
teyit edilmiştir.
The aim of the research is to reveal the contribution of
Kitab al-'Ayn, which is considered a milestone in its field as
a dictionary and attributed to al-Khalīl ibn Aḥmad alFarāhīdī (d. 175/791), to Arabic grammar as a field other
than lexicography. By scanning the aforementioned work,
the grammatical subjects it contains have been determined.
The contribution of Kitab al-'Ayn to grammar has been
revealed by evaluating and comparing the obtained
determinations and the quotations made by other Arabic
language authors to these determinations. At the
beginning of these authors, Abu Bishr Amr ibn Uthman
Sibawayh (d. 180/796) and his work al-Kitāb. In the
research carried out with the qualitative method, the
references made by the linguists of the Basra and Kufe
language school, who lived in the first three centuries of
Hijra, to these two works, primarily Kitab al-'Ayn, were
taken as a basis. The specified time period is the virgin and
original period, in which the Arabic grammar was
processed most intensively, and it was the source of the
following periods. In addition, in the relevant period,
members of other language schools were not mentioned,
as their formation was not fully realized and they were
devoted to independent research. On the other hand, the
grammatical contents of Kitab al-'Ayn, which has much
more than what is mentioned in the research, are included
in the works in the relevant time period in accordance with
the purpose. Thus, over the Kitab al-'Ayn sampling; In
addition to examining the Arabic vocabulary or lexicon of
such works, which were generally called dictionaries or
mu'cem at that time, "does it also include grammar
topics?" the positive answer to this question was
confirmed.