Kutadgu Bilig'te Metaforik Dil ve Kut Felsefesi


DÖNMEZ S.

FELSEFE DÜNYASI, sa.58, ss.66-84, 2013 (Hakemli Dergi)

  • Yayın Türü: Makale / Tam Makale
  • Basım Tarihi: 2013
  • Dergi Adı: FELSEFE DÜNYASI
  • Derginin Tarandığı İndeksler: TR DİZİN (ULAKBİM)
  • Sayfa Sayıları: ss.66-84
  • Çukurova Üniversitesi Adresli: Evet

Özet

Siyasetname, İslam edebiyatında idarecilere yöneticilik sanatına dair bilgiler veren eserlerin genel adıdır. Kutadgu Bilig’in de genelde bir “siyasetname” olduğu kabul edile gelmiştir. Esasen bu sınırlandırıcı kanaat, Kutadgu Bilig’in Türk tefekkür tarihindeki yerini ve etkisini kavramada, son dönemlerde yapılan birkaç çalışma istisna edilirse, belirleyici de olmuştur. Oysa Kutadgu Bilig’in sadece bir siyasetname olmadığı çok açıktır.

Türk-tefekkürünün önemli bir kesitini doldurabilecek vasıfları haiz bir “klasiktir” Kutadgu Bilig. Öyle ki, eserin müellifi Yusuf Has Hâcib, eserinde teşekkül ve İslamlaşma asırlarına ait birikimi ve devrindeki fikir akımlarını dört “mecazî/metaforik” şahsiyet üzerinden akıcı bir üslupla gün yüzüne çıkarır.

Eserin “mesnevi” tarzında inşa edilmesindeki ayrıcalık, tercih edilen usulün bir takım şekli kolaylıklar sağlamasından öte, en küçük parçada dahi anlam bütünlüğü veren bir “manzum” olarak tasarlanmasında aranmalıdır. “Manzum” eserlerde özellikle toplumsal konulara ağırlık verildiği, eğitici ve öğretici oldukları da unutulmamalıdır.

Bir “manzum” eser olarak Kutadgu Bilig, edebi değeri yanında “hakikati” dilin takati ölçüsünde “mecaz/metafor” yoluyla aktaran bir şaheserdir. Burada niçin “mecazî dil” ön plandadır? Bu sual, bugüne kadar Kutatgu Bilig üzerine yapılan çalışmalarda göz ardı edilmiştir. Oysa Türk tefekkür tarihinin eriştiği seviyeyi kavramada kesinlikle üzerine durulması gereken bir husustur “mecazî dil.” “Mecaz”, esasen dışarıda olan hakikati ya da değerleri herhangi bir indirgemeye tabi tutmadan kavramanın ve kavratmanın vasıtasıdır.

“Kut”, soyut bir değerdir. Türkiye Türkçesinde “mutluluk, saadet, devlet, sürekli esenlik, gönenç, uğur, baht, talih” kavramlarıyla karşılanmıştır. O, tarihsel süreçte, özellikle de günümüz Türkçesinde, zihniyet bağlamında dikkate değer anlam dönüşümlerine uğramış görünmektedir.

“Kut”, dışarıdadır. Ama “içte” tezahür eder. İnşası ise “içten dışa” doğrudur. “Mecazi dil” ise taşıyıcıdır. Tıpkı aslen dışta olan hakikatin içe tekabül eden gönülde karşılık bularak “metaforik dil” ile taşınması gibi. Elbette dil yoluyla mecazen ortaya dökülenin “hakikatin kendisi olma” imkânı yoktur. Ama “mecaz”, hakikati anlam kaybına uğratmadan gönüllere ulaştırabilmede en güvenilir yoldur.

İşte bu çalışmada yüksek bir kavrayışın ürünü olan Kutatgu Bilig’te temel “hakikat olan kut”, ipuçları verilen “metafor” kavramı bağlamında felsefî bir okumaya tâbi tutulacaktır.

Anahtar Kavramlar: Kutadgu Bilig, Kut, hakikat, gönül, metafor, mecazî dil ve Yusuf Has Hacib.

ABSTRACT: Metaphorical Language in Kutadgu Bilig and Philosophy of “Kut”

Siyasetname (book of government) is the common name of the works giving information about governorship art to the governors in Islamic literature. It has been held all along that Kutadgu Bilig is generally a book of government. This classifier opinion, indeed, has been determinative in realizing of the place and influence of Kutadgu Bilig in the history of Turkish thought, except several studies recently. Yet, it is extremely clear that Qutadgu Bilig is simply not a book of government.

Qutadgu Bilig is the classical one possessing qualifications to fill the significant gap in the Turkish thought. In fact, Yusûf Khâss Hâjib, the writer of the book, brings to light, in his book, experience of the institution and islamization periods and movements of thought in his period via four “metaphoric” characters in a flowing style.

The distinction of writing the book in the style of “masnawi” should be seen in designation of it as a poetic (manzum) giving meaning unity even in the smallest part, let alone providing of preferred style some formal easenesses.

Kutadgu Bilig, as a poetic work, is a masterwork transmitting “the reality” by the “metaphor” as far as the language can effort beside its literal value. Now, why does the metaphorical language come to the forefront? This question has been overlooked in all studies on Kutadgu Bilig so far. “Metaphorical language”, however, is a case that should be certainly stressed in order to realize the level to where Turkish thought attained. “Metaphor” is basically a medium of realizing and teaching a reality or values in the outside world without reducing.

“Kut” is a divine value. It means “bliss, happiness, state, constant well-being, sake, luck, fortune” in Turkey Turkish. It seems that it has undergone remarkable sense changes in terms of mentality in the historical process, in the contemporary Turkish in particular.

“Kut” is outside, but appears inside. And its establishment is from outside to inside. As to metaphorical language, it is carrier, just as carrying of the reality outside to heart (gönül) corresponding to inside by metaphorical language. It is certainly not possible that which arises metaphorically by the way of language “becomes the reality itself”. But metaphor is the most secure path in transmitting of the reality to hearts without loss of meaning.

In this study, we philosophically read “qut which is the basic reality” in Kutadgu Bilig, which represents superordinate understanding, in the context of the term “metaphor.”

Keywords: Kutadgu Bilig, Kut, reality, heart, metaphor, metaphorical language, Yus?f Kh??? ??jib.